Her iki yönden kavisli merdivenlerle erişilen yüksekçe giriş katı ve geniş avluya bakan üst kat balkonu rengârenk bayraklarla alabildiğine süslenmiş ihtişamlı, beyaz yapının etrafında büyük bir kalabalık toplanmıştı. Her bir sütunu geceleri sokağı aydınlatan iki büyük fener taşıyan avlu giriş kapısından başlayan alçak bir duvar alanı çepeçevre sarıyordu. Bir yanda ellerinde bayraklar, üniformalı, pürsilah askerler diğer yanda ise beyaz sarıklı, fesli Müslüman Türk ahali, fötr şapkalı Yunanlılar, Yahudi cemaatinin üyeleri ve diğer şehir sakinleri toplanmış, meraklı bakışlarla olup biteni izliyorlardı.

Neuilly Antlaşmasıyla (1919) İttifak Devletleri'nin tasarrufuna geçen Batı Trakya Sevr Antlaşması'nın (1920) imzalanmasıyla Yunanistan'a bırakılmıştı. Fransızlar çekilirken, bu antlaşma gereği Batı Trakya Yunanistan'a ilhak olundu. İlhakın Gümülcine'de gerçekleşen resmi devir-teslim töreninin başrolünde ise Müttefiklerarası Batı Trakya İdaresi Yüksek Komiseri Fransız Charles Antoine Charpy ve Serez'deki Yunan 9. Tümeni komutanı Tümgeneral Epaminondas Zimvrakakis vardı. Batı Trakya ve Gümülcine için yeni bir dönem başlıyordu.

Sırasıyla Balkan Savaşları (1912-1913) ve I. Dünya Savaşı'nın (1914-1918) buhranlı günlerini yaşayan şehir, I. Balkan Savaşı sırasında Bulgaristan tarafından işgal edilmişti. Ömrü birkaç aydan ibaret olan Garbî (Batı) Trakya Bağımsız Hükümeti'nin feshedilmesinin ardından idare yeniden Bulgaristan'a geçti. Sancılı yıllardı.

Şehrimiz Gümülcine yukarıda bahsettiğimiz ve Batı Trakya'nın tarihi ile doğrudan ilintili olan süreçlerin tümüne yakından tanıklık etmiş önemli bir yapıya ev sahipliği yapıyor. Osmanlı İmparatorluğu yıllarında Gümülcine Sancağı'nın yönetim merkezi, I. Balkan Savaşı'nın sonunda Bulgarların yerleştiği, Eylül 1913'te Garbî (Batı) Trakya Bağımsız Hükümeti'nin ilan edildiği, aynı yıl yeniden Bulgar idaresine geçen ve nihayet 1920'de Yunan kuvvetlerinin idareyi devraldıkları eski Gümülcine Hükümet Konağı.

32 oda olarak inşa edilmiş olan bina iki katlı ve bodrumludur. Ana giriş kapısından girildikten sonra sizi büyük pencerelerin aydınlattığı geniş bir salon karşılayacaktır. Harikûlade bir ahşap işçilik örneği olan ve giriş kapısının karşısında yer alan merdivenlerden yan yana sıralanmış odaların çevrelediği üst kata çıkılır. Doğu yönüne bakan ana giriş kapısı haricinde yapının kuzeyinde bir giriş kapısı daha bulunmaktadır.

Osmanlı İmparatorluğu'nun 19. asırda geçirdiği idari ve toplumsal dönüşümü ifade eden, dışarıya yansıtan bir örnek olarak Gümülcine'ye miras bıraktığı eserlerin başında gelen yapılardandır . Mülki idarenin yürütüldüğü hükümet konağı, adliye, evrak arşivi gibi işlevlerinin yanında çevresine inşa edilen hapishane ve diğer ek yapılarla bir bütün teşkil edecek biçimde tasarlanmıştı. Bugün de fırka kumandanlığı olarak kullanılan ve 19. yüzyılda inşa edilen İroon Caddesi (Yeniyol) üzerindeki Osmanlı yapısıyla yakın mesafede olması dikkat çekicidir.

Eski Gümülcine Hükümet Konağı ile birlikte idari fonksiyonlarının tamamlayıcısı olarak yine kârgir bir hapishane, bitişiğinde jandarma piyade koğuşu ve tevkifhane inşa edilmişti.

Nitekim, bir zamanlar ana giriş kapısının üzerinde yer alan ve Kâzım Paşa tarafından yazıldığını bildiğimiz kitabe yapının inşa tarihini kesin olarak 1877 yılı öncesine tarihlendirmemize imkân sunuyorsa da, bu tarihten 15 sene sonrasına ait bir belgeden Gümülcine Hükümet Dairesi'nde tahrirât ve meclis kalemleriyle nüfus ve polis idarelerine mahsus evrakın muhafazası için bir arşiv deposu inşa edilmesi talep edildiğini ve bu talebin kabul gördüğünü öğreniyoruz.
Bugünden bakıldığında...

Eski Gümülcine Hükümet Konağı 1923'ten 2003 yılına kadar İstinaf Mahkemesi'nin de yer aldığı Gümülcine Adliye Sarayı olarak kullanıldı. Yeni Adliye Sarayı'nın inşa edilmesiyle birlikte 20 yıla yakın bir süredir herhangi bir amaçla kullanılmıyor. 1950'lerde çıkan bir kanunla tarihi eser olarak koruma altına alınmasına rağmen günümüzde yapıda önemli derecede yıpranma ve aşınmalar göze çarpmaktadır. Ön cephe balkonu, yıkılmaması için payandalarla desteklenmiş olup, arka cephesinde rutubete dayalı ciddi hasar görülmektedir. Adalet Bakanlığı'nın yetki ve sorumluluğunda olması gerekli tadilat projesinin tasarlanmasını ve müdahale edilmesini ne kadar geciktiriyor bilinmez.. Uzun zamandır süregelen restorasyon, kaynak bulma ve Gümülcine Belediye'sine devredilme tartışmaları da henüz meyvesini vermiş değil. Gelgelelim, zamanın yıkıcı etkileri günbegün binadaki tahribatın boyutlarını geri dönülmez bir noktaya taşıyor. Daha fazla değerli vakit kaybedilmemesini ve yetkililerin harekete geçerek şehir ve sakinleri için bu denli büyük tarihi öneme haiz olan yapının kurtarılmasını temenni edelim.

Kâzım Paşa tarafından nakşedilen ve ebced hesabı Hicrî 1294(1878) senesini veren Gümülcine Hükümet Konağı'nın kitabesi:
"Taht-ı Osmânî'de dâim Han Abdülhamid
Mir Osmân bende-I esdak bunun bânisidir
Çar-I erkân anâsır ve şen gelüp tarihi tam
Sayesinde yaşasın halk rahat-ı ekmel ile
Saye-I şevkete yaptı nakt-I himmet sarf ile
Bak Gümülcine şereflendi bu dâr-ı adl ile
Sene: 1294 (1878)
Gümülcine, 6 Eylül 2022
Kaynakça:
1.Osmanlı Belgelerinde Batı Trakya, İstanbul 2009.
2.Mühimme Defterlerinde Gümülcine (BOA, A. DVNS. MHM.d), Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dîvân-ı Hümâyûn Sicillâtı Mühimme Defterleri (1-73), Hazırlayanlar: Halit Eren, İsmail Türe, Balkan Medeniyet Merkezi, 2017.


Gümülcine'de 19. Yüzyılın ortalarından 20. Yüzyılın başlarına kadar inşa edilen Osmanlı yapıları arasında bugün halen değişik amaçlarla kullanılmakta olan askeri binalar, alt ve üst dereceli mektepler, tahıl ve tütün ambarları, vs. yer almaktadır. Bunlara ek olarak günümüze ulaşamayan Eski Belediye Dairesi ve daha birçok eseri zikretmek mümkündür.
Taş ya da tuğladan yapılmış olan(yapı, duvar vb.).
Kitabe bilinmeyen bir zamanda yerinden sökülerek yerine "Dikastiko Megaro Komotinis"("Komotini Adliye Sarayı") yazılı bir levha yerleştirilmiştir.Kitabenin tam metnine makalenin sonunda yer verilmektedir.
Resmî bir daire tarafından yazılan yazılar ve mektuplar.