Το κομματικό φαινόμενο στην Ελλάδα εισήλθε σε νέα φάση από το 1974 και μετά. Πριν από την δικτατορία, τα αστικά πολιτικά κόμματα παρέπεμπαν περισσότερο σε ένα άθροισμα προσωπικοτήτων, κοινή συνισταμένη των οποίων ήταν η καθοριστική επιβολή του αρχηγού έναντι όλων, που είχε σχεδόν το ελέω Θεού δικαίωμα να δημιουργεί και να διαλύει κατά το δοκούν το κόμμα του, χωρίς ιδιαίτερες αναφορές σε συλλογικά όργανα και δημοκρατικές διαδικασίες. Βασικός πυλώνας διοίκησης αυτών των κομμάτων, πέραν του αρχηγού, ήταν οι κοινοβουλευτικές ομάδες και οι ομαδάρχες που ασκούσαν επιρροή στους βουλευτές μαζί με τους κομματάρχες τους στις εκλογικές περιφέρειες.

Χαρακτηριστικότερες οι περιπτώσεις των Κωνσταντίνου Καραμανλή, Γεωργίου Παπανδρέου, Νικολάου Πλαστήρα, Αλέξανδρου Παπάγου. Τα κόμματα ανέτειλαν και έσβηναν μαζί με τον αρχηγό τους, ενώ κάποιες φορές όπως στην περίπτωση της Ενώσεως Κέντρου το 1965, δοκίμασαν τις συνέπειες από την μαζική φυγή βουλευτών, ως αποτέλεσμα αποστασίας στο πλαίσιο μιας ευάλωτης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.

Τα πράγματα άλλαξαν με την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ το 1974. Το κόμμα αυτό είχε σαφή αρχηγικά χαρακτηριστικά καθώς λίγο μετά τη ίδρυσή του έγιναν εκκαθαρίσεις των διαφόρων εσωκομματικών τάσεων που δυνητικά αμφισβητούσαν τον Ανδρέα Παπανδρέου. Όμως, απέκτησε γρήγορα δομή μαζικού λαϊκού κόμματος με την έγγραφή χιλιάδων μελών και τη δημιουργία οργανώσεων βάσης σε όλη την Ελλάδα.

Χρειάστηκε να φτάσουμε στην δεκαετία του 80, όταν το ΠΑΣΟΚ έγινε κυβέρνηση και στελέχωσε τον κρατικό μηχανισμό με πλεονέκτημα τις συγκροτημένες οργανώσεις του στην κοινωνία, στον συνδικαλισμό, στους χώρους δουλειάς, στους διάφορους επαγγελματικούς κλάδους, στη νεολαία, στους αγρότες, για να συνειδητοποιήσει και το έτερο κόμμα εξουσίας που ήταν η Ν.Δ., ότι δεν θα μπορούσε να παραμείνει προσκολλημένο στην εποχή του κόμματος των προεστών και του απόλυτου ελέγχου του από λίγους και εκλεκτούς πυρήνες γύρω από τον εκάστοτε αρχηγό. Και η μετατροπή της Ν.Δ. σε μαζικό κόμμα με οργανώσεις βάσης ξεκίνησε από τον Ευάγγελο Αβέρωφ και συνεχίστηκε από τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, μέχρις ότου επανήλθε στην εξουσία το 1990.

Παρόλα αυτά όμως τόσο το ΠΑΣΟΚ όσο και η Ν.Δ., που στις εκλογές ελάμβαναν αθροιστικά άνω του 80% του εκλογικού σώματος, παρέμεναν στην ουσία τους σκληρά αρχηγικά κόμματα, στα οποία κυριαρχούσαν οι ηγετικές φυσιογνωμίες του Ανδρέα Παπανδρέου και του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου ως ιδρυτής του ΠΑΣΟΚ το 1974, επανεξελέγη αρχηγός δια βοής στα συνέδρια του 1984 και του 1994, ενώ ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης εκλέχτηκε αρχηγός της Ν.Δ. την 1η Σεπτεμβρίου 1984 με μόλις 70 ψήφους βουλευτών του κόμματος !

Ακολούθησε η εκλογή του Μιλτιάδη Έβερτ το 1993 από περίπου 180 εκλέκτορες της Ν.Δ., δηλαδή και πάλι από ένα μικρό σώμα που αποτελούνταν από βουλευτές και κάποια στελέχη κομματικών οργανώσεων.

Η πρώτη μεγάλη απόπειρα εκλογής αρχηγού από μαζικό πολιτικό συνέδριο με εκλεγμένους συνέδρους από την βάση του κόμματος έγινε τον Ιούνιο του 1996 αμέσως μετά τον θάνατο του Ανδρέα Παπανδρέου, όταν μετά από μια σκληρή μάχη επικράτησε ο Κώστας Σημίτης, που ήταν ήδη τότε εν ενεργεία πρωθυπουργός, οριακά του Άκη Τσοχατζόπουλου με 2.732 ψήφους έναντι 2.324.
Την δική της πρώτη μαζική εκλογή αρχηγού από συνέδριο πραγματοποίησε η Ν.Δ. λίγους μήνες μετά και πιο συγκεκριμένα τον Μάρτιο του 1997 με αντιπάλους στον β΄ γύρο τους Κώστα Καραμανλή και Γιώργο Σουφλιά. Πρόεδρος εκλέχτηκε τελικά ο Κώστας Καραμανλής με 2.350 ψήφους έναντι 1.048 του αντιπάλου του.

Το 2004 ο Γιώργος Παπανδρέου έφερε μια πραγματική επανάσταση για τα δεδομένα του ελληνικού πολιτικού συστήματος αλλά σε πολύ μεγάλο βαθμό και της λειτουργίας των ευρωπαϊκών κομμάτων συνολικά.

Αν και είχε εξασφαλισμένη την εκλογή του στην αρχηγία του ΠΑΣΟΚ μετά την συμφωνία ομαλής διαδοχής με τον απερχόμενο Κώστα Σημίτη, εκείνος προτίμησε να ζητήσει εντολή από όλα τα μέλη του κόμματός του ώστε να ψηφίσουν για την ανάδειξή του με κάλπη σε όλη την Ελλάδα! Δεν υπήρχε ασφαλώς ιστορικό προηγούμενο, γεγονός που παρέπεμπε στις αμερικανικές προεδρικές προκριματικές εκλογές. Έτσι, ο Γιώργος Παπανδρέου τον Φεβρουάριο του 2004 κατόρθωσε και έφερε στις κάλπες περίπου ένα εκατομμύριο (!) απλούς οπαδούς και φίλους του ΠΑΣΟΚ που τον εξέλεξαν αρχηγό άνευ αντιπάλου.

Η διαδικασία επαναλήφθηκε το 2007 με πολύ σκληρό, όμως, αυτήν την φορά τρόπο, μετά την δεύτερη εκλογική ήττα του ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του ίδιου έτους. Τώρα, ο Γ. Παπανδρέου είχε αντιπάλους τους Ευάγγελο Βενιζέλο και Κώστα Σκανδαλίδη. Στην συγκεκριμένη εκλογική διαδικασία προσήλθαν περίπου 770.000 ψηφοφόροι του ΠΑΣΟΚ, που εξέλεξαν και πάλι αρχηγό τον Παπανδρέου με ένα ποσοστό της τάξης του 56%.

Το 2009 ήταν η σειρά της Ν.Δ. να συναισθανθεί μετά την παραίτηση του Κώστα Καραμανλή από τη αρχηγία ότι δεν θα μπορούσε να παραμείνει προσκολλημένη στα παλιά ήθη εκλογής αρχηγού από ελεγχόμενα κομματικά συνέδρια, όταν ο βασικός της αντίπαλος είχε φέρει ήδη δύο φορές την κομματική του βάση να ψηφίσει απευθείας τον εκλεκτό της.
Αν και η Ντόρα Μπακογιάννη αρχικά ήταν το ακλόνητο φαβορί της κούρσας, οι 770.000 πολίτες που προσήλθαν στην πρωτόγνωρη για τη Ν.Δ. εσωκομματική κάλπη έκαναν την έκπληξη εκλέγοντας ως αρχηγό τον Αντώνη Σαμαρά με 50,06% έναντι 39,72% της Μπακογιάννη και 10,22% του Παναγιώτη Ψωμιάδη.

Ακολούθησε το 2013 και το 2015 η εκλογή από την κομματική βάση των Ευάγγελου Βενιζέλου και Φώφης Γεννηματά αντίστοιχα ως προέδρων του ΠΑΣΟΚ, που εντωμεταξύ είχε συρρικνωθεί στις δύο εκλογικές αναμετρήσεις του 2012 και του 2015, που λίγο έλλειψε να του στοιχήσει και την είσοδο του στην Βουλή.

Τον Ιανουάριο του 2016 ο Κυριάκος Μητσοτάκης κάνει την μεγάλη ανατροπή και νικά στον β γύρο με 52,43% τον Βαγγέλη Μεϊμαράκη, σε μια αναμέτρηση στην οποία προσήλθαν και ψήφισαν 335.000 περίπου μέλη και φίλοι του κόμματος της Ν.Δ.

Το 2017 ιδρύεται το Κίνημα Αλλαγής με την συμμετοχή του ΠΑΣΟΚ, του Ποταμιού και σημαντικών επιμέρους μικρότερων πολιτικών σχηματισμών και κινήσεων πολιτών. Στήνεται κάλπη για την ανάδειξη αρχηγού του νέου φορέα της κεντροαριστεράς στην οποία μετέχουν η Φώφη Γεννηματά, ο Νίκος Ανδρουλάκης, ο Γιώργος Καμίνης, ο Σταύρος Θεοδωράκης και αρκετοί ακόμα. Η συμμετοχή στο πρώτο γύρο ξεπερνά τις 200.000 πολιτών και στον δεύτερο εκλέγεται με άνεση η Φώφη Γεννηματά έναντι του νεαρού τότε ευρωβουλευτή, Νίκου Ανδρουλάκη.

Τέλος, τον Δεκέμβριο του 2021 μετά τον θάνατο της Φώφης Γεννηματά το Κίνημα Αλλαγής πηγαίνει και πάλι σε εκλογή νέου αρχηγού και αυτή την φορά μεγάλη έκπληξη συνιστά η επιστροφή του Γιώργου Παπανδρέου. Το αποτέλεσμα, όμως, δεν τον δικαιώνει καθώς μέσα από την μαζική συμμετοχή 270 χιλιάδων πολιτών, πρόεδρος εκλέγεται ο Νίκος Ανδρουλάκης με ευρεία πλειοψηφία στον δεύτερο γύρο απέναντι σε Γιώργο Παπανδρέου και Ανδρέα Λοβέρδο.

Και ενώ πλησιάζουμε να συμπληρώσουμε πια είκοσι χρόνια ανοιχτών εκλογικών αναμετρήσεων για την εκλογή αρχηγών στα δύο ιστορικά κόμματα της μεταπολίτευσης, ο ΣΥΡΙΖΑ που αναδείχθηκε ως αξιωματική αντιπολίτευση το 2012 και το 2019 και κυβέρνηση το 2015, μέχρι σήμερα ουδέποτε επιχείρησε κάτι ανάλογο.

Λίγο οι πολιτικές καταβολές της αριστεράς και της διαφορετικής νοοτροπίας που διέπει την οργάνωση και την λειτουργία αυτών των κομμάτων, λίγο οι τάσεις που διαμορφώνουν τις πολιτικές ισορροπίες στο εσωτερικό του, δεν επέτρεψαν τα προηγούμενα χρόνια να γίνει μια ανοιχτή συζήτηση για την εκλογή αρχηγού απευθείας από την βάση.

Στο τρίτο συνέδριό του ΣΥΡΙΖΑ που τελείωσε πριν λίγες μέρες, ο Αλέξης Τσίπρας επιχείρησε την μεγάλη τομή ζητώντας και λαμβάνοντας εντολή από το 75% των συνέδρων για την εκλογή τόσο του αρχηγού όσο και της Κ.Π.Ε. του κόμματός από την βάση με κάλπη που θα στηθεί στις 15 Μαΐου.

Υπάρχουν ενστάσεις πολλές από μέλη και στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ που διατυπώνονται και δημοσίως αυτές τις ημέρες. Αλλά ο αρχηγός τους γνωρίζει ότι η πορεία δημιουργίας ενός κόμματος με τα χαρακτηριστικά του ΠΑΣΟΚ και της Ν.Δ., χωρίς πολλές εξαρτήσεις και ισορροπίες από εσωκομματικές τάσεις και ομοσπονδίες, περνά μέσα από μία ανάλογη μαζική και δημοκρατική επικύρωση από την οργανωμένη βάση.

Άλλωστε, ο ίδιος ο Αλέξης Τσίπρας δεν είναι ένας νέος αρχηγός όπως ήταν το 2004 ο Γιώργος Παπανδρέου και το 2016 ο Κυριάκος Μητσοτάκης. Διανύει, ήδη, το 14ο έτος της αρχηγίας του στον ΣΥΡΙΖΑ, όπου εκλέχθηκε για πρώτη φορά το 2008 και γνωρίζει καλά ότι η επόμενη εθνική κάλπη θα αποτελέσει για τον ίδιο ίσως την κρισιμότερη καμπή της πολιτικής του διαδρομής. Σε αυτό το πλαίσιο θα χρειαστεί προφανώς να διαθέτει και τις εσωκομματικές του εφεδρείες δια πάν ενδεχόμενον…