H ισλαμοφοβία είναι μια ειδική μορφή ρατσισμού και αφορά πράξεις βίας και διακρίσεων, καθώς και ρατσιστικό λόγο που προάγει ιστορικές ανακρίβειες και αρνητικά στερεότυπα σε βάρος των μουσουλμάνων, προκαλώντας τον αποκλεισμό και την δαιμονοποίηση των μουσουλμάνων και όλων όσων μοιάζουν μουσουλμάνοι. Η ισλαμοφοβία προκύπτει και ως θεσμική διάκριση. Είναι μια μορφή ρατσισμού με την έννοια ότι απορρέει από μια κοινωνική απεικόνιση των μουσουλμάνων ως ενιαίας ομάδας, στην οποία αποδίδονται συγκεκριμένες ιδιότητες και στερεότυπα. Αυτά τα χαρακτηριστικά θεωρούνται φυσικά (δηλαδή, ότι απορρέουν από τη φύση) – π.χ. ότι «το Ισλάμ είναι βίαιο, άρα οι μουσουλμάνοι και τα παιδιά τους είναι βίαια. Κατά συνέπεια, ακόμα και όσοι μουσουλμάνοι δεν θρησκεύουν αλλά γίνονται αντιληπτοί ως μουσουλμάνοι, υφίστανται αυτόν τον ρατσισμό. Η ισλαμοφοβία δεν έχει καμία σχέση με την κριτική του Ισλάμ. Το Ισλάμ ως θρησκεία και ιδεολογία υπόκειται σε κριτική όπως κάθε άλλη θρησκεία ή ιδεολογία.
Μουσουλμάνοι υπάρχουν στην Ευρώπη από τον 7ο αιώνα. Ανέκαθεν υπήρχαν διπλωματικές σχέσεις και εμπορικές συναλλαγές ανάμεσα στον μουσουλμανικό κόσμο και την Ευρώπη. Ύστερα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ευρώπη έφερε πολύ εργατικό δυναμικό, κυρίως από τις μεσογειακές χώρες με μεγάλο μουσουλμανικό πληθυσμό, με στόχο την ανοικοδόμηση της ηπείρου. Σήμερα, οι ευρωπαϊκές μουσουλμανικές κοινότητες είναι εξίσου πολυποίκιλες όσο και οι χώρες της Ευρώπης. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές εθνοτικές και πολιτισμικές καταγωγές, εθνικότητες, πολιτικές απόψεις και κοινωνικές τάξεις, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει μία και μοναδική «μουσουλμανική κοινότητα».
Στην Ευρώπη, το Ισλάμ συχνά συσχετίζεται με τους Άραβες, ωστόσο οι Άραβες αποτελούν μόλις το 15% των μουσουλμάνων παγκοσμίως. Οι μουσουλμάνοι προσεγγίζουν και ερμηνεύουν διαφορετικά τις διδαχές του Ισλάμ και ακολουθούν πολύ διαφορετικές θεολογικές, νομολογικές και πνευματικές προσεγγίσεις, κανόνες και παραδόσεις.
Οι περισσότερες χώρες της ΕΕ δεν συλλέγουν στοιχεία ανά θρησκεία στις απογραφές πληθυσμού και άρα είναι αδύνατο να ξέρουμε ακριβώς πόσοι μουσουλμάνοι ζουν στην Ευρώπη. Ωστόσο, σύμφωνα με έρευνες, εκτιμάται ότι στην Ευρώπη ζουν περίπου 19 εκατομμύρια μουσουλμάνοι, ένας αριθμός που αντιστοιχεί στο 6% του συνολικού πληθυσμού της ηπείρου. Τα λαϊκιστικά και ακροδεξιά κόμματα έχουν την τάση να παρουσιάζουν αυξημένο αυτό τον αριθμό, προκειμένου να στηρίξουν το επιχείρημα ότι «η Ευρώπη εξισλαμίζεται». Πρόσφατες δημοσκοπήσεις έχουν δείξει ότι συχνά ο κόσμος πιστεύει ότι υπάρχουν πολλοί περισσότεροι μουσουλμάνοι στην Ευρώπη απ’ ό,τι ισχύει πραγματικά. Μια δημοσκόπηση του 2014 κατέληξε ότι οι Γάλλοι πιστεύουν ότι το 31% των συμπατριωτών τους είναι μουσουλμάνοι, ενώ ο πραγματικός αριθμός των Γάλλων μουσουλμάνων πολιτών είναι μόλις 8% – συμπεριλαμβάνοντας και τους μη θρησκευόμενους μουσουλμάνους. Σε ανάλογη βρετανική έρευνα, οι Βρετανοί πίστευαν ότι 21% του βρετανικού πληθυσμού είναι μουσουλμάνοι, ενώ στην πραγματικότητα είναι μόλις 5%.
Παρότι δεν υπάρχει μία και μοναδική ερμηνεία του Ισλάμ, σεβαστές μορφές του Ισλάμ σε όλο τον κόσμο επιβεβαιώνουν επανειλημμένα ότι οι διδαχές του Ισλάμ δεν μπορούν να δικαιολογήσουν την τρομοκρατία, καθώς η θρησκεία τους προωθεί τη δικαιοσύνη και την ειρήνη. Μουσουλμάνοι ηγέτες και μελετητές συχνά καταφέρονται κατά της τρομοκρατίας και προσπαθούν να αντισταθμίσουν παρεξηγημένες ή διαστρεβλωμένες διδαχές που βασίζονται σε μια θεολογία βίας και θανάτου, την οποία εκμεταλλεύονται περιθωριακές ομάδες για να δικαιολογήσουν τις βίαιες πράξεις τους. Οι περισσότεροι μουσουλμάνοι αισθάνονται εξίσου απειλημένοι όσο και όλοι οι άλλοι άνθρωποι από αυτούς τους βίαιους εξτρεμιστές, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι δρουν στο όνομα του Ισλάμ.
Οι διακρίσεις και ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι κομβικοί παράγοντες που οδηγούν τους νεαρούς μουσουλμάνους, μεταξύ άλλων, να νιώθουν αποκλεισμένοι και υποδεέστεροι στην Ευρώπη, με αποτέλεσμα να γίνονται εύκολα θύματα ακραίων ιδεολογιών. Είναι απαραίτητο να αντιμετωπίσουμε τις κοινωνικές διακρίσεις και την περιθωριοποίηση στον εργασιακό τομέα, ώστε να ενταχθούν οι άνθρωποι στις δομές που ρυθμίζουν τις κοινωνίες μας: την οικογένεια, την εκπαίδευση και την απασχόληση.
Τα λόγια του Πάπα Φραγκίσκου είναι ενδεικτικά για την άδικη επίθεση που δέχονται σήμερα οι μουσουλμάνοι παγκοσμίως, συνδεόμενοι συλλήβδην με την τρομοκρατία:
«Το Ισλάμ δεν είναι τρομοκρατία. Tο να το λέει κάποιος αυτό δεν είναι ούτε σωστό ούτε ακριβές. Κάθε θρησκεία έχει μία μικρή ομάδα φονταμενταλιστών. Δεν θέλω να μιλήσω για την ισλαμική βία, επειδή θα έπρεπε να μιλήσω και για τη βία καθολικών. Κάθε ημέρα που ξεφυλλίζω τις εφημερίδες, βλέπω βία, εκείνον που σκοτώνει τη φιλενάδα του, τον άλλον που σκοτώνει την πεθερά του κι όλοι αυτοί είναι βαπτισμένοι καθολικοί. Η τρομοκρατία βρίσκεται παντού, ας σκεφτεί κανείς τη φυλετική τρομοκρατία σε μερικές χώρες της Αφρικής. Η τρομοκρατία γεννιέται και μεγαλώνει, όταν δεν υπάρχει άλλη επιλογή και μπαίνει στο κέντρο, ο Θεός -χρήμα».